Ga mee op luchtverkenning!

Inleiding
Dit is een lang artikel. Ik hoop jullie als Voetgenoten mee te nemen op een foto-verkenningstocht per vliegtuig, tegelijkertijd op een tocht langs mooie bronnen op het internet. Wellicht krijg je zin om zelf op speurtocht te gaan. En ik stel jullie – zoals ik eerder beloofde – sergeant Prillwitz voor.

Bij het zoeken naar beeldmateriaal over de Nieuwstad stuitte ik binnen de website van het Regionaal Archief Rivierenland (RAR) op een luchtfoto die kennelijk gemaakt was door KLM Aerocarto. Na enige vruchteloze naspeuringen in die richting mijnerzijds, mailde de medewerker van het RAR terug dat hij de afdruk, dus de ‘papieren versie’, uit het archief had opgediept. Op de achterzijde stond “28 februari 1930, korp. Bettink”, met een stempel: Luchtvaartafdeeling, foto Technische Dienst. Juist… korporaal Bettink. Helemaal geen KLM maar Ministerie van Oorlog, dus. Lang leve de analoge afdrukjes!
Over de desbetreffende foto schrijf ik misschien later, maar nu gaat het over de luchtige wereld die vervolgens voor me openging. Riemen vast, we stijgen op!

Noot over het bekijken van de foto’s: de hieronder afgebeelde foto’s bevatten veel details. Ze vallen echter op de website wat klein uit. In sommige browsers kun je ze vergroten, maar beter is het bij de bron te gaan kijken. Onder iedere afbeelding plaats ik daarom de link naar het ‘origineel’. Daarop kun je met je muiswieltje mooi inzoomen. De meeste opnamen komen van het Nederlands Instituut voor Militaire historie NIMH. Helemaal onderaan plaats ik een bronnenlijst. Reacties welkom, graag naar redactie@voetvanoudheusden.nl

De Luchtvaartafdeeling
De Luchtvaartafdeeling der Koninklijke Landmacht was de voorloper van de Koninklijke Luchtmacht. In 1913 kocht de Staat der Nederlanden bij Soesterberg een vliegheide die zou gaan dienen als vliegbasis voor de Luchtvaartafdeeling, de latere Vliegbasis Soesterberg. Op die plaats vinden we nu het Nationaal Militair Museum. De uitrusting van de luchtmacht-in-wording bestond uit een Spijker automobiel en een van Marinus van Meel gehuurde tweedekker “Brik”.
Nederlandse waar, dus; die werd gedurende de Eerste Wereldoorlog aangevuld met materieel van de strijdende partijen. Nederland was neutraal en met regelmaat maakten geallieerde en Duitse vliegers noodlandingen in Zuid-Nederland, met name rond Cadzand dat daardoor ras bekend werd als Neerlands “vliegtuigfabriek” voor geïnterneerde toestellen. Hieronder een voorbeeld:

foto 1 NIMH Objectnummer DS0010-012

Nederlandse militairen houden op 27 juni 1918 in een polder bij Breskens de wacht bij een De Havilland DH9 van het 211 Squadron van de Royal Air Force. Het beschadigde vliegtuig werd na reparatie door de Luchtvaartafdeling in dienst genomen.
Na de wapenstilstand werd het allegaartje aan ‘geleende’ toestellen aan de landen van herkomst teruggegeven. Daarnaast zou al oorlogsmaterieel dat de Duitsers nog overhadden, worden vernietigd of afgestaan aan de overwinnaars. Maar in 1919 smokkelde Anthonie Fokker in zes treinen driehonderd vliegtuigen in onderdelen naar Nederland. Daar verkocht hij toestellen aan de Nederlandse regering die er inmiddels om zat te springen.

foto 2 NIMH Objectnummer 2157_002-006

En zo kwam het dat boven Nederland Fokkers kwamen te vliegen die ooit voor de Duitse oorlogsmachine bestemd waren. Tijdens de oorlog was duidelijk geworden hoe nuttig het is om de vijand vanuit de lucht te kunnen bespieden. De Luchtvaartafdeeling kreeg daarom een afdeling die gespecialiseerd was in luchtverkenning. Hier een stoere waarnemer/fotoverkenner, die in de Fokker C1A, een tweepersoons fotoverkenningsvliegtuig, rechtop is gaan staan.

foto 3 NIMH Objectnummer 2157_002-003

Het gaat in dit artikel natuurlijk niet om smokkel en stuntwerk, maar om degelijke fotografie: hier de waarnemer bij de uitoefening van zijn metier. Hij richt de camera in de snijdende wind omlaag.

foto 4: links: NIMH Objectnummer 2155_005272, rechts: 2019 open data luchtfoto van PDOK

Deze foto van het Werk aan het Spoel is op 8 mei 1925 gemaakt van 800 meter hoogte door ene Prillwitz. Zijn naam staat er op, daardoor hij was makkelijk terug te vinden. Mooi dat ook militairen het ‘Werk’ net als de meeste Culemborgers gewoon ‘fort’ noemen. Ik heb er ter vergelijking een moderne luchtfoto naast gemonteerd. Uit 2019, dus bijna een eeuw later. Het inundatiekanaal dat in het midden-boven door de foto loopt, was in 2019 verland tot een sloot. Begin 2020 is het kanaal gereconstrueerd. De inlaatsluis is lang geleden verwijderd, de kolk is nu parkeerterrein. Noorden onder.

foto 5 NIMH Objectnummer 2157_036766

Mag ik je voorstellen? Dit is hem, middenvoor: Sergeant Adspirant Reserve Officier-Waarnemer P.M.H.H. Prillwitz, geboren in 1900. Hij poseert met de Tactische Afdeling der Waarnemers van de Luchtvaartafdeling voor een Fokker C1A. Deze mannen werden op 17 september 1925 beëdigd tot Reserve Tweede Luitenant.

foto 6 NIMH Objectnummer 2157_002-002

De beëdiging van officieren van de Luchtvaartafdeeling op vliegbasis Soesterberg ging met twee vingers in de lucht en met de hand op de vleugel van hun werkpaard. Deze Fokker komt uit de gesmokkelde serie, meldt het Instituut voor Militaire Historie.

foto 7 NIMH Objectnummer 2011-5073

Culemborg tussen 1920 en 1940 (maar kennelijk van na 1924). Noorden rechts. Bij het Zuidelijke bruggenhoofd zien we de woning van de brugwachter, op de plaats waar nu een uitkijkplatform is. Nabij die plek, iets westelijk van de brug, het zwembad in de Lek. De laag staande zon laat door de schaduwwerking details goed zien, bijvoorbeeld het reliëf in de uiterwaarden, de brug en de schoorsteenpijp van de steenfabriek. Achter de fabriek zien we de droogrekken voor de kleibroodjes die in de steenoven gebakken gaan worden. Tussen de droogrekken en de Veerweg ontwaren we twee gaten in de grond op de plaats waar glashutten hebben gestaan. Rechtsonder een schip dat door een sleepboot stroomopwaarts wordt getrokken. De rookpluim verraadt dat er stevig gewerkt wordt!

foto 8 NIMH Objectnummer 2155_004560

Even terug naar 1924. Noorden onder. Hier staat één van de glashutten nog overeind, rechtsonder. Van de Bloemenwijk, linksmidden, zijn alleen de Leliestraat en delen van Dahliastraat, Tulpstraat en Floraliaweg bebouwd. Onder de spoorweg (rechts) zien we alleen viaducten bij de Goilberdingerdijk en de Vianensestraat. Zoom even in op de woningen aan de Vianensestraat: op het dak zien we de tekst Trio Sigaren. De huizen in de Triowijk waren gebouwd voor de arbeiders van de Trio sigarenfabriek. We gaan het deel rechtsboven bij het station van wat dichterbij bekijken:

foto 9 idem, uitsnede; met plattegrondje (KM)

Uitsnede uit de vorige foto, met een plattegrondje. De drie stationsgebouwen heb ik in rood aangeduid. De Tunnelweg is er nog niet, daarom sluit de Stationsweg rechtstreeks aan op de Stationssingel. Onderaan de foto zien we de gashouders van de gasfabriek. Die komen we straks nog een keer tegen.

foto 10 NIMH Objectnummer 2011-5074

Noorden rechts. Een koude klus kreeg Luitenant Tammes op 18 februari 1931. Zijn oefenopdracht was, van ongeveer 1000 meter hoogte het besneeuwde station van Culemborg te fotograferen. Ik tel naast de twee doorgaande hoofdsporen nog vijf rangeersporen. We zien een goederenloods en de locomotiefloods die op deze foto al niet meer met het hoofdspoor is verbonden. In de jaren na de aanleg van het spoor waren stoomlocomotieven nog niet krachtig genoeg om zware goederentreinen naar de brug omhoog te slepen; ze kregen in Culemborg een duwtje in de rug van een hulplocomotief. Die locomotief werd in de loods onder stoom gehouden. Wie gaat eten bij restaurant Una Volta moet zich realiseren dat hij niet dineert in een meubelfabriek maar eigenlijk in een locomotiefloods! Het stationsplein is nog op de hoogte van het spoor, met de stationsweg afdalend naar de Stationssingel (rechtsonder).

afbeelding 11 Collage gemaakt door KM, op basis van een kaart van OpenTopo

Ter vergelijking een moderne kaart waarop ik de drie stationsgebouwen van de luchtfoto heb geprojecteerd. De Stationsweg is iets ingekort, takt nu aan op de Parallelweg Oost en heet na de rotonde weer Stationsweg. Onder het spoor de Tunnelweg, die op foto 10 nog niet is gemaakt.

foto 12 NIMH Objectnummer 2155_004563 (contrast verhoogd door KM)

De stad ten voeten uit, Noorden boven, volgens het NIMH tussen 1925 en 1935. Wie goed kijkt ziet dat op de grootste gashouder, linksonder, een grote Noordpijl met de letters CB is geschilderd. Een hulpje voor luchtvaartpioniers die zonder radio, GPS en radar de weg moesten vinden. Navigeren was huisje-boompje-beestje-vliegen. We zien rechtsonder houtzagerij Verwoerd, en langs de huidige Hockesingel het Algemeen Ziekenhuis. Aan de Burgemeester Keestrasingel zien we nog slechts een grote schuur of fabriek. Op de plaats waar later vanuit de Prijssestraat de doorbraak naar Het Jach is gemaakt, domineert de grote Sigarenkisten- en Etiquettenfabriek Imprimatur het beeld.
Middenonder, onder de schaduw van de wolk, de eerste huizen aan de Stationssingel. Die bekijken we nader:

afbeelding 13 Parallel, Building ages in The Netherlands, op basis van open data in de ‘Basisregistratie Adressen en Gebouwen’

Ik probeerde met behulp van de bovenstaande plaat een wat preciezer datum te hangen aan foto 12 hierboven, want ’tussen 1925 en 1935′ zou misschien aan de hand van de getoonde én nog niet gebouwde woningen aan de Stationssingel wat kunnen worden gepreciseerd. Met behulp van deze website kun je immers de leeftijd van gebouwen in Nederland bekijken. Met kleurcodes wordt aangegeven in welk tijdvak een bouwwerk is gebouwd. Hoe donkerder rood een gebouw is gekleurd, hoe ouder het is; hoe donkerder blauw of groen, hoe jonger. Als je op die website je muiscursor op een specifiek gebouw laat rusten, verschijnen het adres en het exacte bouwjaar. Dat geldt voor thans bestaande gebouwen; het bouwjaar van bijvoorbeeld de oorspronkelijke Leliestraat zul je op deze manier niet meer achterhalen.
Maar die vlieger ging niet op. Op de luchtfoto komen woningen voor, die de website dateert op 1938. Andere huizen langs de Stationssingel die de website dateert op 1929 staan dan weer niét op de foto. Dat kan niet kloppen. Deze site kan dus niet goed helpen bij de datering van de luchtfoto. Wel brengt de luchtfoto ons tot het inzicht dat de beschikbare gegevens op deze website niet kritiekloos kunnen worden gebruikt, of zelfs volkomen onjuist zijn. Casa Blanca aan de Waldeck Pyrmontdreef is gedateerd op 1947, maar het is volgens het RAR gebouwd in 1908 (aanvraag bouwvergunning 1907). De site heeft het duidelijk over ‘building ages’, niet over de jongst afgegeven bouwvergunning, want daar moest ik ook nog even aan denken. Meer algemeen wordt hier bevestigd dat je ook de fraaiste kaarten niet blind kunt vertrouwen.

foto 14 NIMH Objectnummer 2155_004557

Het vliegrondje rond de stad is bijna voltooid. We kijken hier naar het Havenkwartier en de Binnenstad, het is volgens het NIMH maart 1924. De bomen hebben nog geen blad. De stadsmuur valt op, niet alleen in de buurt van het Weeshuis. Langs de muur waar nu de Rozenstraat is, zien we twee rijen muurhuisjes. Ze komen ook voor op de Kadastrale Kaart van 1826. Daar staat overigens ook de Goilberdingsche Poort nog op… Ik verbeeld me dat op de meest noordelijke hoek van die muur (hoek huidige Binnenmolenstraat) een muurtoren zichtbaar is. Langs de rechterrand van de foto staan bij de molenromp de huisjes aan de Kolfbaan. De zes lage, witte woningen aan Het Wezel (Westersingel 76-86) zijn nog in aanbouw. De foto is vast gemaakt op maandag, want aan de Westersingel en de Leliestraat hangen de waslijnen vol.

foto 15 NIMH Objectnummer 502-38-012 (contrast verhoogd door KM)

Van aanmerkelijk groter hoogte fotografeerde Eerste luitenant-waarnemer A.O. van Soest op 3 maart 1939 de hele omgeving van Culemborg. We kijken naar het Westen. In het midden de zwarte streep van de spoorlijn met de brug. Binnen de rechterbocht van de Lek ligt de nog ongeschonden Redichemse Waard. Op de voorgrond zijn de carrés van het Rondeel zichtbaar (als ik het zo schrijf is Rondeel wel een aparte naam, niet?). Ik heb het contrast van de foto hierboven iets zwaarder gemaakt. Daardoor wordt aan de horizon de Waal zichtbaar als een lichte slingerlijn. We kijken tot in de buurt van Gorinchem. Ook op deze foto wordt weer duidelijk dat de stad Culemborg eeuwen lang vrijwel geheel binnen zijn muren is gebleven, waarna pas rond 1960 de grote uitbreidingen zijn begonnen.

afbeelding 16 Flightradar24, Live Air Traffic, montage van twee vluchtpatronen door KM

En hoe gaat dat vandaag, luchtfoto’s maken? Voor Defensie is dat geheim ;-). Er komen ongetwijfeld satellieten, drones en straaljagers aan te pas. Wel kan ik laten zien hoe commerciële bedrijven luchtopnamen maken voor allerlei doelen. Al eerder was het me tijdens een wandeling in de Betuwe opgevallen dat een vliegtuig strakke baantjes trok in de buurt. Later ontdekte ik op de website Flightradar24 dat het bepaald geen zeldzame bezigheid is: in de middag van 18 april 2020 ontwaarde ik maar liefst twéé toestellen die tegelijk hun systematische baantjes trokken; het Noorden van het land was toen onbewolkt. Als je op die website een vliegtuigsymbooltje aanklikt, verschijnt het vliegpad van het toestel. In de fotomontage hierboven heb ik twee van die vliegpaden in één afbeelding gemonteerd. De N449LC is opgestegen van Wilhelmshaven en brengt de Duitse waddenzee in beeld, met een kennelijk met de hand gestuurd vliegpatroon. Vanaf Eelde is de SPOPG opgestegen voor een véél strakker vliegpatroon. De automaat stuurt het vliegtuig in kaarsrechte banen en zelfs de bochten zijn allemaal even precies. En intussen maakt de computer honderden foto’s – of infraroodscans of wat ze ook aan het maken zijn. Links zien we een afbeelding van het toestel, de hoogte van 8200 voet (op de kop af 2,5 km) en een snelheid van 142 kts (263 km/h). De koers is 91 graden, vrijwel Oost (=90 graden). Het is een Pools vliegtuig dat speciaal voor de klus uit Polen is overgekomen, dat laat de historie van het vliegtuig zien (hier niet afgebeeld).
Beide toestellen maken voor de aanvang van hun fotowerk even een lus, of in het geval van de SPOPG zelfs een soort krakeling. Ik vermoed dat die manoeuvre te maken heeft met het kalibreren van instrumenten.

foto 17 NIMH Objectnummer 2011-10065 (contrast verhoogd door KM)

Nou vooruit nog eentje dan… Omdat ik dit artikel schrijf tussen Koningsdag en Bevrijdingsdag 2020 presenteer ik een feestelijke foto van de Markt, tussen 1920 en 1940. De vlaggen hangen uit. Misschien is het 31 augustus, de verjaardag van Koningin Wilhelmina. De bezoekers van het evenement hebben nog geen vermoeden van de komende ellende, laat staan van Bevrijdingsdag. Een laag vliegende machine was nog een bijzonderheid, want de toeschouwers zijn even afgeleid door het ronken van de motor. Rechtsonder in beeld een ingespiegelde schaal die aanduidt dat de foto is genomen in kompasrichting 35 graden. Deze fotograaf hoefde niet meer buitenboord te hangen met zijn camera, hij heeft een moderner exemplaar dat waarschijnlijk in de bodem of de zijwand van het vliegtuig was gemonteerd.

Ik wens je een behouden landing!

Kees Molders

Bronnenlijst
Zeer geschikt om nog eens door te vlooien op interessante dingen, ook buiten Culemborg.

Beeldbank van Defensie, Nederlands Instituut voor Militaire Historie
Het NIMH staat overname van de foto’s toe mits dat gebeurt met bronvermelding.
Je vindt daar nog meer interessante militaire zaken, bijvoorbeeld door de zoektermen luchtfoto of Culemborg in te typen.

Parallel
Building ages in the Netherlands, met kleuren worden de bouwjaren van gebouwen aangeduid. De dataset komt van de Basisregistratie Adressen en Gebouwen. De gegevens moeten kennelijk met voorzichtigheid worden gebruikt. Niettemin is het een aantrekkelijke site. Je kunt de kaarten met je muis kantelen en draaien; met je muiswiel in- en uitzoomen.

Flightradar24
Flightradar is een wereldomspannende service die het volgen van vliegtuigen mogelijk maakt op basis van de gegevens die de vliegtuigen continu uitzenden. De service werkt door een netwerk van radio-ontvangers dat permanent de door vliegtuigen uitgezonden gegevens in kaart brengt. Je kunt bijdragen door een ontvanger te adopteren en de in jouw buurt ontvangen gegevens in het netwerk te voegen. Klik op een vliegtuigsymbooltje en je krijgt de belangrijkste gegevens. Het valt op dat het luchtverkeer in deze tijd slechts een fractie is van wat normaal in de lucht rondzwerft.

PDOK
Publieke Dienstverlening Op de Kaart (PDOK) is een platform voor het ontsluiten van geodatasets van Nederlandse overheden. Dit zijn “actuele en betrouwbare gegevens” voor zowel de publieke als private sector. De PDOK diensten zijn gebaseerd op open data en daarom voor iedereen vrij beschikbaar.
Vul géén locatie in maar zoom in met je muiswiel, vervolgens kies je een dataset. “Dataset” is het toverwoord: experimenteer naar hartelust met het aan- en uitzetten van datasets. Kijk bijvoorbeeld bij Actueel Hoogtebestand Nederland, bij Luchtfoto’s en Labels of bij Opentopo. De luchtfoto’s zijn redelijk actueel: 2019!

Regionaal Archief Rivierenland
In dit artikel heb ik het RAR slechts zijdelings genoemd maar het is voor Culemborg uiteraard dé bron van archiefmateriaal. Klik op de voorpagina op het groene vlak ‘Zoeken naar Beelden’ en vul bijvoorbeeld, om in de sfeer te blijven, ‘Culemborg luchtfoto’ in.

Beeldbank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Klik op Alle afbeeldingen en vul vervolgens Culemborg in… Hier vond ik bijvoorbeeld de kadastrale kaart van 1826.