Culemborg van 1850 tot 1950

De periode van halverwege de 19e en begin 20ste eeuw was een tijd van grote veranderingen en grote uitvindingen. Zo rond 1850 ontstond er een nieuwe westerse wereld. Technische vooruitgang en de industriële revolutie begonnen elkaar steeds meer te beïnvloeden en natuurwetenschappen werden steeds belangrijker. Samen brachten ze ontwikkelingen op gang die z’n weerga niet kent en die de wereld binnen enkele generaties volledig veranderde.

Het was de tijd van de industrialisatie (ijzer, staal en stoommachines, grote fabrieken) en modernisering van de maatschappij met twee belangrijke kenmerken: massacommunicatie (telegraaf, telefoon) en massamobiliteit (het graven van tunnels, de kanalisering, aanleg van de sporen, het bouwen van treinen en grote schepen). In relatief korte tijd werd mobiliteit over de wereld gemakkelijker dan ooit tevoren.

In zijn boek Een Nieuwe Wereld, het ontstaan van een modern Nederland, maakt Auke van der Woud goed duidelijk waaruit de ‘moderniteit’ bestaat en wat voor invloed het heeft op de moderne mens. Hoe de wereld veranderde, maar ook de mensen zelf.

De ontwikkelingen gingen samen op met veel nieuwe arbeid en veel nieuwe arbeiders. De trek naar de steden, zo rond 1870, was enorm. Hard werken, lage lonen als gevolg van veel werkaanbod, slechte woon- en hygiënische omstandigheden. De armoede en de verpaupering nam toe. Ook de middenstand moest vaak hard werken om het hoofd boven water te houden. Heel veel mensen hadden een arm tot pover bestaan.
In zijn boek Koninkrijk vol Sloppen, achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw, bespreekt Van der Woud alle aspecten van vuil en vuilverwerking; van de slechte woonomstandigheden tot aan de aanleg van riolen. Een weinig verheffende oude wereld die plaats moest maken voor een nieuwe. ”Eigenlijk waren er twee werelden in de negentiende eeuw’”, zo schrijft Van der Woud, “een voor- en een achterkant. De voorkant was de wereld van de burgers en de aanzienlijken, maar achter de hoge huizen bevond zich een onontwarbare kluwen van sloppen, gangen, binnenpleintjes, alle in diep vervallen, onbewoonbare staat, en niettemin dicht bewoond.”.

Hoe was dat in Culemborg? Hoe was het hier gesteld met de woonomstandigheden, de zorg, de scholing, de hygiëne? Met de stadsmest, de tonnetjes, de aanleg van de riolering? Het is ook nog zo recent dat velen van ons er nog weet van hebben. Hoe vanzelfsprekend lijkt het nu om de WC door te trekken, maar wat heeft het gekost aan denkwerk, keuzes, politieke gevechten?

Wie waren hier in Culemborg de voorvechters van een betere scholing, hygiëne en gezondheidszorg?

Welke impact had de aanleg van het spoor in Nederland en wat was de betekenis voor Culemborg dat er gekozen werd om de spoorlijn hier over de Lek te laten lopen én dat er een station werd gesitueerd. Hoe was dat voor de Culemborgers?

Al even doet bij de Voet van Oudheusden de gedachte de ronde om meer tijd en aandacht te besteden aan de ontwikkelingen in de 19e en begin 20e eeuw. Een soort van meerjarig project. Het idee is om als basis daarvoor een leesgroep op te starten waarin beide boeken van Van der Woud worden gelezen, besproken en van waaruit een inventarisatie ontstaat over onderwerpen waarmee Voet verder kan: het in kaart brengen van belangrijke items die nader onderzoek vragen en items waar de activiteiten van Voet op kunnen worden afgestemd. We willen een en ander ook graag in een tijdlijn zetten.

Voor ons lijkt een goede aanzet het lezen van deze beide boeken. Ze zijn bijzonder leerzaam, informatief en zeer toegankelijk. Daar hebben we voorlopig de handen aan vol. We denken ook zo de thema’s aardig op een rij te krijgen, maar het kan altijd meer worden. Er is in de loop der tijd al het nodige over geschreven. Bij een nadere inventarisatie nemen we dat graag mee.

Na de zomer, als het allemaal weer kan, willen we gaan starten met deze LeesgroepExtra. Bent u geïnteresseerd? U hoeft geen kenner te zijn, maar wel nieuwsgierig en onderzoekend. Spreken de thema’s u aan en vindt u het aardig om mee te praten in groepsverband? Laat het weten aan aanmelden@voetvanoudheusden.nl onder vermelding van Extra.

Lees voor meer inhoud de boekrecensies:

https://www.geschiedenis.nl/nieuws/artikel/3394/land-van-drek-en-derrie

http://bartjanspruyt.blogspot.com/2006/12/eeuwige-beweging.html