Verslag lezing ‘Jeroen Bosch’ 20 februari 2024

Op dinsdag 20 februari 2024 start de avond van Voet bij De Fransche School met zo’n 70 mensen die de Algemene Leden Vergadering bezoeken. En wanneer Peter Schipper het presentatiestokje deze avond overneemt van de voorzitter, blijkt het onderwerp van Jeroen Bosch, die leefde van ca. 1450 tot 1516, interessant genoeg voor een bijna helemaal volle zaal met meer dan 100 bezoekers. Peter geeft aan zijn presentatie opgebouwd te hebben met elementen van de geschiedenis van de middeleeuwen, mystiek en kunst.

Leven
Jeroen van Aken werd in Den Bosch geboren en woonde daar op de Markt. Er waren vijf zonen in het gezin, waarvan er vier schilderden. Hij vindt een ‘vrouw met centen’: Aleid van Meervenne. Ze verhuizen naar de deftiger noordzijde van de markt. Er zijn 25 schilderijen van 25 tekeningen bewaard gebleven van Jeroen, die zich gaandeweg Jeroen Bosch noemde.

Schilders in die tijd moesten veel zelf doen (verf maken bijvoorbeeld) en beschilderden ook beelden, maakten glasschilderingen en ontwerpen voor ‘geelgieters’. In de Hinthamerstraat in Den Bosch is een museum met het gereconstrueerde atelier en alle reproducties van Jeroen’s schilderijen. Ook was hij een lid van de Onze Lieve Vrouwe Broederschap (Zwanenbroedershuis), wat hem naast lidmaatschap ook opdrachten opleverden.

Morele fundament
In die tijd waren de zeven deugden en zeven hoofdzonden het morele fundament. Jeroen beeldde dit af op een tafelblad. Daarnaast waren er ook de 7 werken van barmhartigheid: ook die werden veel door schilders afgebeeld. Als je de deugden en barmhartigheid liet zien in je leven, verkortte je je tijd in het vagevuur, zo was de gedachte.

Op een tondo (rond schilderij) wordt de marskramer afgebeeld. Deze persoon staat voor hoe jij zelf de goede weg kan nemen in het leven. In deze tondo zitten allerlei beelden met meer betekenis: een het hondje met de halsband met punten (hellehond); de herberg De Zwaan (die staat voor een nathals én een plaats waar je prostituees kon ontmoeten); een varkenstrog die staat voor het verhaal van de verloren zoon; de uil in de boom die loert op een vogeltje die staat voor al het kwaad dat in je leven kan toeslaan.

Jeroen schilderde altijd op panelen. Bosch beeldde op zijn triptieken (drieluiken) de hemel en hel op de zijtaferelen en in het midden het leven zelf. Die panelen werden ook verzaagd, bijvoorbeeld tot tondo. Zo is er ook een afbeelding van een narrenschip De Blauwe Schuit, wat een carnavalsschuit afbeeldt. Je ziet nonnen die dronken zijn en muziek maken; en ook hier een uil.

Dan zien we het schilderij van De dood en de vrek, waar de balans wordt opgemaakt van een hypocriete man: keuze tussen het goede en het kwade: het geld en koffer met mooie spullen enerzijds en rozenkrans anderzijds. Een engel en duivel wijzen op verschillende dingen.

Een volgend triptiek van de marskramer op zijn weg vol gevaren. Te zien zijn: rovers die stelen en een persoon aan een boom vastbinden; het hellehondje; botten en schedels; vrouwen die belaagd worden.

Weer een ander triptiek laat een Hooiwagen zien wanneer de luiken zijn geopend.

• Links is de hemel: God de vader bovenin, met engelen die uit de hemel worden gestoten (die door Peter worden vergeleken met de titanen uit de Griekse mythologie die in opstand kwamen tegen de goden van de Olympus); Adam die slaapt en God neemt een rib voor Eva; Eva eet een appel en dan de tocht uit het paradijs.
• Midden: een grote hooiwagen. Hooi is ook geld! Allerlei mensen willen van de hooi stelen: nonnen, monnik, de paus (met tiara), een doedelzakspeler (verband met seksuele activiteiten).
• De hel was vaak een soort bouwwerk waar je aan moest werken en wat je leidde naar de hel. De dood rijdt op een stier. Door de afgebeelde hoofdzonden werd je naar de hel geleid (toorn waar het hart wordt uitgerukt; padden die staan voor onkuisheid).

Dan laat Peter ons een schilderij zien van Johannes op Patmos: een schilderij in opdracht van de Lieve Vrouwe Broederschap in Den Bosch maakte voor een altaar in de St. Jan. Het schilderij aan de voorkant is in Vlaamse stijl gemaakt met een zogenaamd coulisselandschap. Omdat er een adelaar zit, weet je dat het Johannes was, want deze vogel is zijn symbool. Via de engel ziet hij God. Op de achterkant is het lijdensverhaal van Christus afgebeeld. Centraal staat een pelikaan die zich zelf in de borst pikt om de jongen te voeden. (Zo staat er ook een pelikaan op de schoorsteen in de protectorenkamer van het Elisabeth Weeshuis.)

Van een schilderij laat Peter een röntgenfoto zien: dan zie je dat de schenker afgebeeld stond, maar dat deze onder de vrucht is gekomen die je op het schilderij ziet staan. Het schilderij werd dus veranderd, wat wel meer gebeurde. Bijvoorbeeld omdat de schenker niet betaalde of in onmin raakte.

Bosch houdt je een spiegel voor. Bijvoorbeeld “Meester snijt de keye ras/ mijn name is Lubbert Das”. Van kei snijden, wat iemand beroven en bedriegen betekent; de Lubber is de castrateur. En ook een schilderij van de goochelaar met balletje-balletje; terwijl de goochelaar de aandacht krijgt wordt de toeschouwer beroofd. Let op, het kwaad is overal!

De Lekpoort in Culemborg zien we op een schilderij van Westenburg: daar stond aan de stadskant een beeld van Christoffel. Het schilderij van Jeroen gaat over het verhaal van de reus Reprobus. Hij moest als reus de mensen over de rivier brengen. Op een nacht deed hij dit voor een kind, dat heel zwaar bleek te zijn. Dat bleek Christus te zijn. Zo werd zijn naam Christoforus (hij die Christus draagt) of Christoffel. Ook hier weer beeldspraak: op het schilderij staat ook een spreeuwenpot: die werd gebruikt om de jongen van de spreeuwen eruit te halen en op te eten. Ook een bijenkorf die leeg gehaald wordt.

De Wilgefortis Triptiek = Krachtige vrouw. Op het middenpaneel zie je een gekruisigde vrouw: ze was een gelovige vrouw die moest trouwen met een niet-gelovige man. Ze vraagt God om een oplossing: de vrouw krijgt een baard. Daarom valt haar man in katzwijm en wordt zij gekruisigd.

Hiëronymus is de naamheilige van Jeroen Bosch. Hij had als symbool een leeuw: deze man haalt de doorn uit de poot van de leeuw en de leeuw blijft bij hem in de woestenij, waar hij loutering zoekt. Zijn kardinaalshoed zet hij af in het Heremietentriptiek. Je ziet het heidens geloof om Hiëronymus heen. Bijvoorbeeld in de steen waarop een zuil staat met zon en maan; symbolisch voor het heidense geloof.

Als je goed kijkt, ontdek je op de put voorstellingen waarin het goede het kwaad overwint, zoals:

• De joodse vrouw Judith die een man heeft onthoofd; de man die onthoofd is is Holofernes die de Joden met een leger aanviel. Judith heeft het kwaad overwonnen.
• Een andere afbeelding heeft een eenhoorn, die alleen door een maagd gevangen kon worden. De maagd doodt de eenhoorn; de voorstelling verwijst naar Maria en Christus die immers voorbestemd was zich op te offeren.

Antoniuskapel in de Hinthamerstraat. Je herkent Antonius aan het varken. Was een kluizenaar en probeerde het ware geloof te vinden in de woestijn. In Nederland had je Teunes broeders: die mochten varkens door steden laten lopen, die werden gevoerd door de mensen. Er is ook een Antoniustriptiek, waar Antonius zit terwijl hij verleid wordt: door mooie vrouwen en mooie spullen. Hij krijgt ze allebei. Maar de vrouw heeft slangen om haar hoofd of vleugels van de duivel. Je vindt ook altijd brand, wat verwijst naar Antoniusvuur, een akelige ziekte.. Ook hier weer een uil en het hellehondje. Toen al een donkere bediende als statussymbool.

Het leven van Jezus heeft Jeroen ook vaak afgebeeld.

• De geboorte is altijd in een oude stal: staat voor de oude tijd en er komt een mooie tijd aan. De os als rein beest kijkt ons aan; de ezel als onrein beest laat zijn achterste zien. De drie koningen zijn in leeftijd verschillend: jongeling (Afrika), middelbare leeftijd (Azië) en oudere man (Europa); heel de wereld is erbij.
• Tonen van Christus aan het volk (Ece Homo): het volk zegt kruisigt hem. Er is bijvoorbeeld een Turkse vlag, die staat voor de ongelovigen.
• De kruisdraging: de paal stond al op de plek van de kruisiging en de persoon droeg eigenlijk alleen de dwarsbalk. Er is ook een klein jongetje te zien dat leert lopen. Net zo moest Christus leren lopen met het kruis.
• De kruisiging: We zien een heilige met een sleutel in zijn hand, symbool voor Petrus.

Het einde der tijden beeldt Jeroens visioen van het Hiernamaals uit. Je ziet een tunnel met aan het einde licht. Welk pad heb je bewandeld; heb je het goede gedaan en heb je de goede keuzes gemaakt?

Het laatste oordeel: aan de ene kant het paradijs met grote stromen, God in de hemel en Adam en Eva; aan de andere kant de hel. In het midden grote muziekinstrumenten, gulzigheid bij een bierton, een pantoffel die staat voor de vrouwelijkheid en zondigheid. Dit symbool kom je ook in de zeventiende eeuw nog tegen; bijvoorbeeld op een schilderij van Jan Steen.

Triptiek De Tuin der lusten. Was eerst in bezit van de familie van Nassau maar, geroofd door Spanjaarden, hangt het nu als topstuk in het Prado te Madrid.

De buitenkant van het gesloten triptiek was de wereld, die toen nog vooral als plat werd gezien. Bosch heeft al globes gezien en maakte op de triptiek een combinatie tussen platte wereld en de bol. Wanneer je het triptiek opent is er veel te zien.  Ook nu weer hemel links en hel rechts; vanuit het schilderij gezien was hel links en dat is de minder sterke kant (let op bij portretten dat vrouwen ook altijd links zitten!).  In de hemel weer de fontein, God, Adam en Eva maar met kat en beer die andere beesten te pakken hadden en de uil loert al. Op het midden tafereel: mensen in de bloei van hun leven (toen ongeveer 30 jaar) die elkaar vruchten geven (lust); mensen in een glazen bol (geluk en glas breken ras); vijver met vrouwen waaromheen mannen op dieren (waaronder de unicorn) rondlopen (lusten). Rechts de helvoorstelling: een café, de doedelzak, etc.

Na een avond vol kunstzinnige beelden met veel mystiek en plaatsing in de geschiedenis van die beelden, wenst Peter ons met Christoffel een behouden reis naar huis.

Afbeeldingen van schilderijen overgenomen uit Wikimedia/Wikipedia.