Verslag lezing ‘De TBC tramlijn’ 23 mei 2024

Tussen de buien door hebben toch weer velen op donderdag 23 mei De Fransche School gevonden om te luisteren naar de lezing over de tramlijn die er was tussen Tiel, Buren en Culemborg. De zaal loopt (wederom) vol, wanneer Vic Ritschie en Hugo Eigenraam klaar zijn hun presentatie te starten.

Vrienden met een passie
De twee heren leerden elkaar kennen tijdens een post academische opleiding waar ze vanuit hun respectievelijke werkgevers aan deelnamen. Bij toeval ontmoetten ze elkaar weer zo’n 40 jaar later, rond 2000. Een boekje van Voet was de aanleiding voor Vic om over het TBC-lijntje te lezen. Toen hij Hugo weer tegen kwam, vonden de twee oude vrienden elkaar op dit thema en de vriendschap verdiepte door het gezamenlijke werk aan het TBC-project. Ze fietsten veel en doken archieven in; lazen boeken onder andere van Hans van Lith; zochten foto’s van hoe het vroeger was en maakten foto’s van hoe het nu is. Toen ze veel informatie over het tracé hadden, spraken ze met Voet en zo werd het fietsboekje geboren, dat samen met Jaap Borggreve is gemaakt. Precies 100 jaar na de eerste rit van de tram werd door Vic en Hugo de eerste lezing gegeven. Er volgden er nog vele (41!). Al het verzamelde materiaal wordt via een  stickje overgedragen aan Voet aan het eind van de avond. Zo is de cirkel rond.

1906-1918
Vic start. De geschiedenis van de tramlijn is al vaak beschreven en belezen. In 1906 startte de tramlijn en stopte in 1918. De TBC lijn had prima materiaal, het onderhoud was op orde, er wordt goed leiding gegeven, de veiligheid was sterk en de TBC-lijn is ook niet failliet gegaan. De tramlijn is geliquideerd (te gelde gemaakt). Er is geen stukje materiaal terug te vinden: de spoorstaven gingen naar de mijnen, de locomotieven gingen naar Oost Groningen en de dwarsliggers en bielzen werden door de boeren in de omgeving gebruikt. Er is geen bordje of aanwijzing te vinden, maar er zijn wel kenmerken in het landschap!

We maken tijdens de lezing een reis door de tijd langs het tracé, dat op bovenstaand overzichtskaartje is afgebeeld. De tramspoorlijn kronkelt zich langs alle plaatsen om maar zo veel mogelijk klanten op te pikken: Tiel (Drumpt), Kerk Avezaath, Erichem, Buren (Asch), Zoelmond, Beusichem en Culemborg. Veel spoor werd over wegen gelegd maar op een paar punten was er een eigen ‘weg’of een dijkje aangelegd.

Thematische kaart 1906-1918 (getekend door B. Schooneveld)

Kaarten
Hugo neemt het stokje over. Hij vertelt dat er 25 jaar werd gepraat over het plan. En uiteindelijk is maar een deel gerealiseerd. Zo was Tiel niet happig want had al eigen aanvoer via de Waal. En sommige inwoners wilden geen herrie voor de deur en daar moesten andere oplossingen worden gevonden. Toen het besluit was genomen, was de baan binnen een jaar aangelegd.

Vic en Hugo hebben veel kaarten van die tijd gekregen. Daar staat het spoor keurig aangegeven. Die kaarten boden een goed overzicht en daarmee konden de heren nauwkeurig onderzoek doen.

Het tracé
De start van de TBC-lijn was aan de Waal in Tiel: aan de haven bij het huidige veer. De lijn had daar een dubbel spoor om de tram rond te laten rijden. Het was toen een open terrein. De tram ging niet door de stad door de Waterpoort want Tiel wilde geen herrie in de stad. De lijn liep om de stad heen naar het station van Tiel via het Paardewater. Via de Tolhuiswal en de coupure ging de tram verder. En er kwam een eerste halte, maar tussendoor werd ook wel gestopt omdat de tram maar zo’n 20 kilometer per uur reed en wel stopte wanneer er iemand langs het spoor stond.

De tram ging door via de Hucht, waar een damwand werd geslagen voor de tramlijn (wat nu een parkeerstrook is). Via de Adamsweg en de Provinciale weg naar het station. Het station was er al (maar heeft nu een andere bestemming).

De tramlijn kruist met de spoorlijnen van de NS, op dezelfde hoogte. Een NS-persoon regelde dat met de sporen. Helaas ging het een keer bijna fout, maar de tram reed niet hard en kon net op tijd stoppen. Aan de noordkant van de spoorlijn loopt bestrating en daar is met palen de kruising van de sporen aangegeven.

De volgende stap is Tiel binnenkomen, waar nu het ROC en het Ziekenhuis zijn. Op een luchtfoto van nu is goed aangegeven hoe de spoorlijn liep. Het spoor gaat vervolgens langs een mooi huis in Drumpt: De Gouden Wagen. En wordt vervolgd langs de N.H. Kerk te Drumpt, wat ook een halteplaats was.

Wanneer we Tiel verlaten neemt Vic het verhaal weer over. Het tracé vervolgt over de Hamsche Brug. Daar in de buurt ging iets mis. De spoorbreedte voor de tram was 1,067 meter in het veldspoor. Maar het straatspoor had flans maar die werden er afgereden, wat een hoop extra werk vroeg om te herstellen.

De weg vervolgen is nu lastig omdat er tegenwoordig de snelweg ligt. Het tracé wordt vervolgd naar Kerk Avezaath. Een muurtje dat vroeger ruimte gaf aan de TBC-lijn is er nog steeds, met een ronding erin. De tram vervolgde de weg naar de school, de pastorie en langs de villa Juliana waar ooit, in 1911, Wilhelmina verbleef.

Uit Kerk Avezaath gaat het richting Erichem, waar men tegen de tramlijn was. De spoorlijn ging niet over de Woerdsestraat maar er werd een dijkje gemaakt voor het tramspoor. Nadat de TBC-lijn was opgeheven werd dat dijkje een openbare weg. Een stukje verder werd een stuk weg aangelegd om ‘een knik’ voor het spoor te vermijden; ook dat is nu gewoon weg.

Bij Erichem is nu een bushalte Lutterveld: vroeger was dat ook voor de tramlijn een halte! In Erichem is een stukje opstelspoor, voor goederenvervoer. Ook was er een wisselspoor hier (de rest was enkelspoor). De tramlijn liep langs de school.

Vanaf Erichem naar Buren is nu een fietspad en daar lag de eerdere spoorlijn. De tramlijn liep dwars door Buren over een stalen brug en langs het huidige Hotel De Prins (eerder Hotel Beekman) en door de poort. Vlak voor Buren was een stukje dubbelspoor om laadwagons neer te zetten die volgeladen konden worden en op een ander moment meegenomen. Dat emplacement lag langs de rivier De Korne. Een foto vanaf de toren laat duidelijk zien hoe de tramlijn liep; je ziet daar nu de weg lopen.

Tramliedjes

De eerste rit van de tram was een feestelijke gebeurtenis in Buren. Dat laat de foto en het tramliedje zien dat speciaal was geschreven: “verlost van de eenzaamheid”, is een zinnetje daarin. Buren was met het lijntje niet meer eenzaam. Inmiddels zie je dat veel in Buren heel goed is gerestaureerd, wat in de tijd van de tramlijn nog niet zo was zoals de oude foto’s laten zien. Buiten de stad is nog de bocht van het spoor in de huidige bestrating opgenomen.

De remise
Buren uit, is er de remise. Daar werden de trams geparkeerd en vond onderhoud plaats.Er was ook een watertoren, om de locomotieven bij te tanken. De tank was het grootste onderdeel in de loc; de kolen lagen op de grond. ‘s Nachts waren er nachtstokers, die het vuur warm hielden en ook in de ochtend de locs voldoende opstookten om de tram weer te laten rijden. Er was geen stoel voor de machinist. Verder waren de locomotieven tweezijdig: ze gingen altijd op en neer en werden niet gedraaid. De locomotieven hebben na de TBC-lijn nog in Groningen gereden, maar daarna zijn ze gedemonteerd en is er niets van over gebleven. Naast de locomotieven waren er ook vrachtwagons en personenwagons. De Rotterdamse Tramweg Maatschappij (RTM) heeft de personenwagons overgenomen, van teakhout en mahonie. In het RTM-museum in Ouddorp rijdt de personenwagon nog steeds af en toe en je kunt er een ritje mee maken! De eerste klasse had kussentjes en gordijntjes, maar was voor de rest identiek met de tweede klasse. “Verboden te rooken”. Het museum probeert op dit moment een replica te bouwen van de Backer Locomotief.

Vervolg tracé
De route vervolgt via de halte Hanennest en het Gele Huis in Asch. De volgende halte is ‘De Strooppot’, wat nu ‘De Kletskop’ heet. Daar is nu een muurschildering gemaakt van de foto’s van de tramlijn.

De weg wordt vervolgd door Zoelmond, langs de kerk in Zoelmond en de markt. Daar staat een hek dat er ook al stond toen de tramlijn er liep, langs het huis met als naam OLPODA: ons liefste plekje op de aarde. Ook in Zoelmond zijn de huisjes bewaard gebleven en is de eerdere trambaan nu parkeerplaats. De tram liep heel dicht langs de huizen. De Doornboom is de volgende halte. Tussen Zoelmond en Beusichem liep het spoor langs de Molenweg, waar de molen nu weg is.

Op de markt in Beusichem was een dubbelspoor: daar moest gewacht worden op de tram van Culemborg. De machinist en conductor dronken bij Het Zwaantje een biertje. Hugo vertelt dat in het trottoir van Beusichem de spoorbaan zichtbaar gemaakt. Ook is aan de Smalriemseweg nog een hek te zien waar het spoor vlak langs liep. De volgende halte is het café ‘De Laatste Stuiver’. Vervolgens ging de lijn dwars door het land, precies op de grens tussen Beusichem en Culemborg.

In Culemborg kom je binnen bij Weithusen. Via de Weidsteeg en de Honddijk naar de Lange Dreef (rijksgrond), Pallanddreef en de Elizabethdreef. Bij de Lange Dreef moest het spoor een bocht maken en daar was ruimte voor nodig; op dat plekje staan nu twee huizen.

Er volgt een stukje dubbelspoor en er bleef nog heel lang een wissel liggen (tot na WOII). Ook in Culemborg loopt de tram dwars door de stad, via het Voorburg, de Slotstraat en de Vier Hoeken (waar het Agentschap was), de Kattenstraat, de Lutherse kerk, de Havendijk en de Goilberdingerstraat, met een brug over de stadsgracht (waar het ijzeren hek nog steeds staat) en beneden langs de dijk (waar nu de speeltoestellen staan) en over wat nu het wandelpad is naar het station, het eindpunt. Het stationsgebouw van toen is er helaas niet meer, maar was vergelijkbaar met het pand dat in Houten staat.

Er moest in Culemborg ook nog iets bedacht om bij de haven te komen. Dat is met een kruising bij de Lutherse kerk aangelegd omdat er een grote bocht moest komen. Aan de Lek was een stootblok dat zorgde dat de wagon niet de Lek in ging. En er was een wachtkamer. De tramlijn is nu ook naar de haven toe in de bestrating opgenomen.

Gestaakt

De tram is niet failliet gegaan maar werd geliquideerd. Om de schulden te voorkomen is alles op tijd verkocht. Alles wat over was aan geld ging met het personeel mee. Het personeel was daar zo dankbaar voor, dat ze een dubbele inktpot voor Peters kochten (ie nu bij zijn achterkleinzoon staat.

Afsluitend
Vic sluit de lezing af. Hij vertelt dat de inhoud van de lezing steeds is geupdated. Deze lezing bevatte dus ook veel meer informatie dan de eerste lezing, Na de 18 jaar is er door velen een aanvulling gegeven, zoals gisteren nog Bert Blommers (met een foto van het Wachtlokaal).

Op 6 juli organiseert Voet van Oudheusden een fietstocht langs het TBC-lijntje. U kunt zich daarvoor aanmelden door een mail te sturen naar aanmelden@voetvanoudheusden.nl met vermelding van uw naam, e-mailadres en telefoonnummer.

Vic en Hugo dragen het archief via een map met daarin alle achtergrondinformatie plus een stickje over aan Voet. De voorzitter zegt toe dat dit archief zal worden gekoesterd. Als dank krijgen de heren een bos bloemen uitgereikt en wordt de lezing afgesloten. Er wordt nog lang op het podium doorgepraat.