Verslag lezing over het rampjaar 1672 door Luc Panhuysen

Donderdag 20 oktober 2022. Een volle zaal! Huib Clarisse opent de avond en plaatst de lezing in de cyclus over 1672, het Rampjaar. Het had zo maar zo kunnen zijn dat we hier als Fransen hadden gezeten, met een absolute koning als baas. Maar gelukkig liep het anders.

Helpt ons Heere…

De eerste plaat die Luc Panhuysen laat zien is een pamflet met de ‘Hollandse Stedenmaagd’. Ze  is op haar knieën neergezegen en smeekt om bijstand. De dijken zijn doorgebroken en het water spoelt om haar voeten. Het gebouw van het geloof stort in. Het schip van staat vaart op de woelige golven.

Nederland was in die tijd het meest verstedelijkte gebied van die tijd. En alle  steden hadden muren om zich heen, waardoor ze moeilijk te veroveren waren

Deze avond gaat over het grote verhaal én over het kleine verhaal van de personen die brieven schreven in die tijd.

Een Republiek

In 1672 waren er veel koninkrijken in Europa: een continent vol kronen (inclusief de tiara, de driedubbele kroon van de paus). De kroon was het populaire hoofddeksel van monarchen. Terwijl Nederland een republiek was in de 17e eeuw. En er waren er meer maar Nederland was de grootste én protestants.

Er werden veel kranten gedrukt in Nederland. De leesvaardigheid was hier de grootste van Europa. De monarchen deden hun best om in de krant te komen. Luc geeft als voorbeeld de ‘Donderdaagshe Courant’, waarin internationaal en Hollands nieuws staat: een waar smoelenboek van wie er heerst in Europa.

Kleine verhaal

Een gezin in (het oude kasteel) Amerongen: de familie van Reede. Het hoofd van de familie, Godard Adriaan van Reede nam deel aan het belangrijkste college van de provincie (die in die tijd veel macht had). Hij zag dat langs de Rijn magazijnen met kogels werden volgeladen én huisjes om stokbrood te bakken. Hij ziet dat als voorbode van een oorlogen gaat naar Berlijn om hulp te vragen voor als de aanval zou komen. Zijn vrouw, Margaretha Turnor, was dus veel alleen thuis maar ze zou op het kasteel wachten. Beiden schreven lange brieven in het rampjaar. Hun zoon was Godard, heer van Ginkel, was kolonel van een regiment van ruiters, onervaren.

Aanval vanuit drie kanten

Daar de aanval op de Republiek vanuit drie kanten kwam (Frankrijk, Engeland en de bisschoppen van Keulen en Münster) was het een aanval van een reus  op de kabouter:  de Nederlanders hadden minder soldaten (geen 120.000 maar 20.000), geen enkele ervaring met oorlog voeren in de laatste veertig jaar (terwijl anderen intensieve gevechtservaring hadden), een 21-jarige jongeman zonder gevechtservaring als legerhoofd (tegenover drie briljante generaals) en een kleinere vloot (van 60 schepen tegenover 120 schepen). Hoe kan dit goed gaan?

De vooruitziende blik bood ‘Fort Nederland’. De aanval zou langs de rivieren gaan: via het punt van de minste weerstand. Want de soldaten in die tijd marcheerden niet en trokken op langs de bedding van de Maas en de Rijn. In Maastricht waren 10.000 man binnen de vesting; in Kleef lag een voorlandse defensie van zeven vestigingen (met toestemming van de Brandenburger heer). Die twee punten zouden de legers uitputten. Maar de Franssen passeerden Maastricht (out of the box-denken, want dat deed je niet in die tijd) en veroverden binnen een week de forten. De IjJsellinie daarna was nog niet klaar maar gelukkig passeerden de Fransen bij Tolhuis, via een rivierbedding die droog stond op 16 juni 1672. Het feitelijke begin van het rampjaar. Een schilderij uit die tijd getuigt hiervan.

Daarna voeren de Fransen een hele trage veroveringsoorlog via alle steden. Dat gaf veel vertraging. Twee maanden doen ze over 64 stadjes en 16 vestigingen. Dan zijn ze klaar voor de doorstoot naar het Westen maar er staat een slagboom van water. De doorgang naar Holland wordt versperd door het ‘Waterwapen’. Een gordel van vijf polders die samen een aaneengesloten binnenmeer vormden. Er waren geen boten. De aanval verliest dus iedere vaart.

Het kleine verhaal

Margareta heeft de koets al klaarstaan. Als haar zoon komt melden dat de vijand in het land is, vertrekt ze “als een verdoold schaap” naar Amsterdam. Midden in de nacht ziet ze al heel veel vluchtelingen. Als ze in Amsterdam komt zijn er ook daar overal vluchtelingen, met bagage van ganzen en koffers. Er is chaos en angst eind augustus in de stad. Maar de waterlinie is er dan al een maand. Godaard Adriaan is met een leger richting Nederland gekomen, maar die veldtocht komt in de winter bij de Moezel tot stilstand.

Bezette deel

De bezetter drukt zijn stempel. Bijvoorbeeld in de Dom in Utrecht: Begijnen en Jezuïeten werken het protestantse verleden weg. Het preekgestoelte wordt gekastijd. Een processie door Utrecht maakt de katholieke Dom weer katholiek. Daarnaast is er een  stelselmatig uitpersen van de bevolking in Amersfoort, Zwolle, Nijmegen. Mooie huizen kregen officieren gehuisvest die een bed, eten en wijn moesten krijgen (maar daarnaast was er ook sprake van verkrachting, molest): de tweede verovering van Nederland. Of je moest belasting betalen of een ‘brandschatting’ (van je kasteel en als je niet betaalde ging je kasteel in vlammen op). Op het platteland werd stelselmatig geplunderd: brand, verkrachting, moordslag was aan de orde van de dag. Een plaat laat de vele verschrikkingen zien (voet in het vuur houden, verkrachtingen, sneden in vrouwen en insmeren met buskruit, baby’s aan spiezen geregen etc.).

Het kleine verhaal

Margaretha leest dit alles. En is blij dat ze het heeft gered. Wat niet voor het kasteel geldt, want ook dat wordt in brand gestoken.

Lodewijk XIV dacht in 1673 dat hij de Nederlandse leeuw een genadeklap gaat toebrengen maar dat lukte niet. Want Willem III die in het machtsvacuüm na het vermoorden van de gebroeders de Witt was gestapt, liet de drie provinciën belasting betalen om het leger te bekostigen. Ook vormde hij  een vloot van platte schepen die over de ondergelopen weilanden konden varen om de vijand aan te vullen. En hij zoekt bondgenootschap met Duitsland: de bisschoppen van Keulen en Munster én Engeland stoppen met aanvallen. Allen gaan zich tegen Frankrijk keren (wat nog vier jaar duurt). Willem verovert eerst Maarn; daarna gaat de oorlog door met een internationale coalitie

Het kleine verhaal

Margareta gaat spoorslags terug naar Amerongen als de Fransen uit het land zijn vertrokken. Het kasteel is afgebrand maar wordt weer opgebouwd en is in 1678 herbouwd. De zoon wordt belangrijk in de oorlog. In 1678 wordt de vrede van Nijmegen gesloten. Maar nog twee maal zijn er Europese oorlogen hierna. 

Na de pauze, waarin velen een boek over het rampjaar kochten, worden vragen gesteld aan Luc.

• Waarom is deze oorlog ontstaan? De aanleiding ligt in de Spaanse Nederlanden (België). Een oorlog kost tijd want je moet eerst soldaten en paarden verzamelen. België was een buffer. Die viel onder de Spaanse troon, maar waren zelf te zwak om oorlog te voeren en voor de Republiek dus geen bedreiging. Eerder viel Lodewijk XIV België al aan (Devolutie oorlog) maar De Witt sloot een bondgenootschap met Engeland en Zweden en drong hem terug. Dit verlies was heftig en Lodewijk wilde later terugkomen. Hij moest de bisschoppen van Keulen en Münster overhalen om daarlangs naar Nederland te gaan. 
• De bisschop van Münster veroverde Groningen (maar bleef maar er vier maanden)
• Waar zijn de Fransen de rivier over getrokken: Tolhuis (stenen gebouw, versterkt, toren puntdak), bij Lobith. Dit was een lage plek, die door een boer was aangewezen. In Culemborg waren ze pas veel later over de rivier, wordt er vanuit de zaal toegevoegd.
• Waar kwam de agressie vandaan? Jaloezie van Europese vorsten richting de Republiek. Dit had te maken met de visie op internationale handel. Men rekende dat volume van de handel constant was en dat wanneer Nederland meer heeft dat af gaat van de rest (en nu weten we dat het volume toeneemt als de vraag toeneemt). Engelsen noemden de Hollander ‘dogs’. Engelsen waren wreed behandeld in Indonesië (maar waren zelf ook geen lieverdje). Eigenlijk kom je volgens Luc veel tegen dat als je buur gevaarlijk is en het oorlog wordt,  je je daar tegen afzet. Het sadisme heeft ook velen verbaasd in die tijd (net als hoe met De Witt werd omgegaan). Bang zijn maakt bloedlink, onvoorspelbaar en geeft wreedheid en agressie.
  Wat heeft dit betekend voor Lodewijk XIV? In Frankrijk was dit de Hollandse Oorlog, waarna er nog twee volgden. Totaal 40 jaar oorlog. Legers worden groter en dus ook duurder. Belasting heffen: dan is een groot land een troef. Die belasting ging naar de Koning maar vooral ook naar het leger. De latere oorlog was vanuit Nederland en Duitsland naar Frankrijk. Daar werden forten gebouwd en grote legers gevormd maar er was ook hongersnood (10% van de bevolking). Aan het eind van de 40 jaar is Frankrijk is uitgeput. Lodewijk XIV overlijdt twee jaar later aan koudvuur.
  
• In 1650: prins Willem II had een staatsgreep gepleegd en een aantal regenten gevangen genomen (waaronder Johan de Witt, de vader van). Daarom zou Johan de Witt nooit een Oranje inzetten en werd de Republiek voortgezet.
• Lodewijk XIV wilde altijd natuurlijke grenzen voor Frankrijk. En had een drive naar het Noorden en het Oosten. Hij sloot geheime verdragen met de keizer van Wenen die familie was met Spanje, waarbij Lodewijk beloofde nooit de Spaanse Nederlanden aan te vallen. Hij is te agressief geweest en te laat begonnen met een verovering naar het Oosten.
• Wat maakt rampjaar anno 2022 relevant? We zijn geconditioneerd met grote aantallen. Het is relevant omdat het laat zien dat de Nederlandse Republiek kwetsbaar was. Het had een grote vloot die veel distribueerde met eigen gebouwde schepen. Maar het internationale succes geeft ook een bedreiging. Je hebt een coalitie nodig. Door internationale politiek van Willem III werd een tegenmacht ontwikkeld die de agressor naar huis stuurt. Balance of power. In Europa moet niet één land de suprematie krijgen, want dan wordt samengespannen door de andere landen tegenover de aanvaller.
• Het Rampjaar was ook het einde van de Gouden Eeuw. Steden waren er veel, maar je werd er niet oud. Je had mensen van buiten nodig: migranten kwamen uit omringende landen in de Gouden Eeuw. Daarna niet meer. Daarnaast voerden Engeland en Frankrijk voor het rampjaar intern oorlogen en gaan na dit rampjaar ook naar buiten, handel drijven etc.

Wanneer de laatste vraag is gesteld, dankt Huib Luc: het Rampjaar 1672 is in een goed perspectief gezet. De excursie naar slot Amerongen en film over Lodewijk XIV die danst krijgen ook een kader. En 22 november een lezing over specifiek de Franse invasie in 1672. Het Rampjaar houdt Voet bezig.